تعداد زيادى از كتاب‏هاى معتبر لغت در ذيل ريشه «ربّ» و كتاب‏هاى تفسير در ذيل سوره «حمد» واژه «ربّ العالمين» آورده‏اند كه «ربّ» با واژه تربيت مرتبط است، علاوه براين، برخى از كتاب‏هاى لغوى معتبر مانند لسان العرب و تاج العروس بعضى مشتقات واژه «تربيت» مانند «ربّب»، «تَرَبَّب»، «ربّى» و «تربّى» را به رغم اين‏كه از دو ريشه متفاوت «ربب» و «ربو» هستند. در كنار هم ذكر كرده‏اند.
با توجه به اين‏كه شكل فعلى واژه «تربيت» از ريشه «ربو» است و قرآن بدون ترديد، آخرين و كامل‏ترين كتاب تربيتى الهى است، ولى با اين وجود مشتقات تربيت از ريشه «ربّ» و «ربب» بيش‏تر از ريشه «ربو» در قرآن به كار رفته‏اند.
مشاهده واقعيت‏هاى مذكور باعث كنجكاوى و ايجاد پرسش‏هاى ذيل مى‏گردد:
اولاً، آيا بين واژه «ربّ» و ريشه «ربب» و كلمه تربيت از ريشه «ربو» همگرايى و همخوانى معنايى وجود دارد؟ ثانيا، بر فرض وجود رابطه معنايى بين آن دو، آيا منشأ اين رابطه، رابطه لغوى و لفظى بين آن‏هاست؛ اگر منشأ رابطه معنايى ياد شده وجود رابطه لغوى و لفظى است، چگونه مى‏توان همگرايى و همخوانى رابطه لغوى و لفظى دو واژه ربّ و تربيت را تبيين نمود؟
ثالثا، كدام يك از مشتقات واژه عربى «تربيت» در قرآن به عنوان يك كتاب تربيتى، كه به زبان عربى مبين نازل شده است، به كار رفته و اين مشتقات بيش‏تر از كدام ريشه لفظى هستند؟ و چرا؟
چون معمولاً هر كاوشى در پى پاسخ‏گويى به سؤال‏هاى پژوهشى مشخصى است، اين‏ها نيز برخى از مهم‏ترين پرسش‏هايى هستند كه مقاله حاضرتلاش‏نموده‏است‏به آن‏ها پاسخ دهد.

از كتاب‏هاى لغت اصيل و معتبر، استفاده مى‏شود كه واژه «تربيت» با دو ماده لغوى «ربو» و «ربب» مرتبط است.
كلمه تربيت مصدر باب تفعيل است كه به دليل معتل و ناقص بودن ريشه لغوى آن، مصدرش همانند «تزكيه» بر وزن «تفعله» آمده است.(1)
گرچه بسيارى از كتاب‏هاى تعليم و تربيت هنگام بحث از ريشه واژه «تربيت» آن را از ماده «ربو» ذكر مى‏كنند، ولى نويسنده عرب زبان كتاب النظام التربوى فى الاسلام با استناد به برخى كتاب‏هاى لغوى معتبر، تصريح كرده است: تربيت در لغت، از ماده «ربب» است(2) با مراجعه اجمالى به كلمات لغويان آشكار مى‏گردد كه واژه «تربيت» داراى دو ريشه لغوى «ربو» و «ربب» است. ولى به دليل آن‏كه هر كلمه‏اى نمى‏تواند بيش از يك ريشه لغوى اصلى داشته باشد، پرسش مهم اين است كه كدام‏يك از دو ريشه مذكور اوّلى و اصلى و كدام‏يك ثانوى و فرعى است؟ در پاسخ به اين پرسش، ديدگاه لغويان متفاوت است. كه در ذيل دو ديدگاه مهم و متضاد و قابل بحث و بررسى در بين كلمات لغويان به طور اختصار اشاره مى‏شود:
ديدگاه اول: قول افرادى مانند راغب در مفردات است كه گفته: «الربّ فى الاصل التربية...، ربيّت الولد من هذا (ربو)، قيل: اصله من المضاعف فقلب تخفيفا.»(3)
از ظاهر كلام راغب استفاده مى‏شود «تربيت» از ربو مشتق شده است، نه از «ربب» مضاعف(4) بنابراين، از نظر ايشان «ربو» ريشه اصلى و اوّلى واژه تربيت است.
ديدگاه دوم: قول افرادى مانند ابن منظور در لسان العرب است كه آورده: «تَرَبَّبَهُ وَارْتَبَّهُ و ربّاه تربية على تحويل التضعيف و تربّاه على تحويل التضعيف ايضا.»(5)
علاوه بر ابن منظور، زبيدى در تاج العروس نقل كرده است: «ربّ الولد والصبى يربّه ربّاه... كربّبه تربيبا... و ربّاه تربيةً على تحويل التضعيف.»(6)
از كلام ابن منظور و زبيدى كه گفته‏اند «ربّاه تربية على تحويل التضعيف» استفاده مى‏شود «ربّى» در اصل «ربّب» و مضاعف بوده كه به دليل ايجاد سهولت در تلفظ و تخفيف حرف باء دوم تحويل و تبديل به حرف عله ياء شده و در نهايت، مصدر آن به دليل معتل(7) بودن فعل «ربّى» بر وزن تفعله آمده است. (ربّب ـ ربّى ـ يربّى ـ تربية) بر خلاف سخن راغب، از كلام ابن منظور و زبيدى استفاد مى‏شود. «ربب» ريشه اصلى‏واوّلى و«ربو» ريشه فرعى و ثانوى «تربيت» است.
به نظر مى‏رسد از دو ديدگاه مذكور، ديدگاه دوم صحيح و قابل دفاع علمى است؛ زيرا تبديل يكى از حروف كلمه مضاعف به حرف علّه در علم صرف براساس قاعده‏وقانون‏است‏وازاين‏رو، در زبان‏عربى داراى‏شواهدمتعددى‏است.
سيوطى، يكى از دانشمندان ادبيات عرب، در كتاب المزهر مى‏نويسد: يكى از انواع ابدال و تبديل حروف به يكديگر ابدال در برخى كلمات مضاعف است. ابوعبيد گفته است كه عرب حروف مضاعف را به ياء تبديل مى‏كند كه از جمله آن‏ها كلمه «دسّا» در قول خداوند تبارك و تعالى «وقد خاب من دَسّها» است. «دسّا» از «دَسَّس» مشتق شده است.(8)
علامه طباطبايى نيز در ذيل آيه شريفه مذكور تصريح كرده است: اصل «دسى» از «دسّ» است كه يكى از سين‏هاى مضاعف آن تبديل به حرف علّه ياء شده است.(9)
عزالدين زنجانى صاحب كتاب تصريف نيز گفته است: همانا كلمه مضاعف به كلمات معتل ملحق مى‏گردد؛ چون حرف تضعيف آن دچار ابدال و تغيير مى‏شود؛ مانند «امليت» كه در اصل «امللت» است.(10)
راغب نيز در مفردات آورده است كه اصل «امليت»، «امللت» بوده است كه به دليل تخفيف و سهولت در تلفظ، لام دوم آن به حرف ياء قلب و تبديل شده است.(11)
علاوه بر اين، شواهد و موارد ديگرى نيز در زبان عربى مى‏توان پيدا نمود؛ مثل «صدّ» كه مراحل تحويل لغوى آن چنين است: صدّ ـ صدّد ـ صدّى ـ تصديه. براى «تربَّب» از باب تفعّل، كه ابن منظور گفته حرف دوم مضاعف آن به حرف عله تبديل شده و در نتيجه «تربّى» گشته است، نيز مى‏توان به «تظنّن» مثال زد كه به «تظنّى» تحويل مى‏گردد. همچنين ابن منظور در لسان العرب، ذيل ماده «ظن» تصريح كرده است: «تظنيّت» در اصل، «تظنّنت» بوده كه در اثر كثرت نون‏ها و سنگينى تلفظ، يكى از حرف‏هاى مضاعف آن به ياء تبديل شده است.(12)
حاصل اين‏كه قاعده صرفى فوق و شواهد متعدد ياد شده دلايل روشن و واضحى بر صحّت ديدگاه دوم هستند كه «ربب» ريشه اصلى و اوّلى «تربيت» و «ربو» ريشه فرعى و ثانوى آن است.
به نظر مى‏رسد افرادى كه «ربو» را به عنوان ريشه واژه تربيت ذكر مى‏كنند. ريشه فرعى و ثانوى آن را ملاك قرار مى‏دهند، ولى افرادى كه «ربب» را به عنوان ريشه «تربيت» ذكر كرده‏اند، ريشه اصلى و اولى آن قبل از حدوث تغييرات در آن را مورد توجه قرار داده‏اند. به نظر مى‏رسد بتوان براى يك واژه، بخصوص واژه‏هايى كه در اثر جارى شدن برخى قواعد ادبى در حروف آن‏ها تغييراتى رخ مى‏دهد، قايل به تعدد ريشه لغوى شد كه از جمله آن‏ها، مى‏توان واژه تربيت را ذكر كرد كه داراى ريشه اوّلى «ربب» و ريشه ثانوى «ربو» است. قايل شدن به دو ريشه اولى (ربب) و ريشه ثانويى (ربو) براى «تربيت» در حقيقت، به منزله ديدگاه تفصيلى در مسأله است كه آشتى‏دهنده دو ديدگاه مذكور و مبيّن وجه جمعى بين آن دو است.
گرچه قرآن كتاب لغت نيست و ما نيز نخست براى بررسى ريشه لغوى «تربيت» به سراغ كتاب‏هاى لغت رفتيم و كلمات آن‏ها را بررسى نموديم، ولى با توجه به اين‏كه زبان قرآن زبان عربى مبين است. (وهذا لسان عربى مبين) (نحل: 103)و در كتاب‏هاى علوم قرآن، يكى از برجسته‏ترين وجوه اعجاز قرآن را «اعجاز ادبى» آن ذكر مى‏كنند، حال پرسش مهم اين است كه آيا براى كشف ريشه لغوى «تربيت» و معناى آن مى‏توان از قرآن كمك گرفت يا نه؟

اولاً، ما معتقديم قرآن معجزه جاويد پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله براى هدايت و تربيت انسان است و اعجاز آن در ابعاد ادبى مثل فصاحت و بلاغت و انتخاب لغات و واژه‏هاى مناسب براى بيان مقاصد خويش امرى مسلّم و غيرقابل ترديد است، به گونه‏اى كه ادباى سرآمد عصر نزول قرآن نيز به اعجاز آن در ابعاد ادبى‏اش شهادت داده‏اند.(13)
ثانيا، قرآن خود منشأ و اساس پيدايش علوم گوناگون و از جمله علم لغت بوده است. آية‏اللّه حسن‏زاده آملى در اين زمينه فرموده‏اند: «چون قرآن به ميان آمد، از هر علم درى به روى جهانيان بگشود... دانشمندان سر تسليم به پيش او نهادند و اهتمام تمام در فراگرفتن قرآن و دانستن الفاظ و معانى آن داشتند، تا كم كم علم قرائت‏پيش‏آمد وبراى حفظ تركيب جمله‏ها و خطاى در اعراب و بناء و صحت و اعتلال، كتبى درنحو و صرف نوشتند و براى دانستن معانى‏قرآن‏احتياج به‏لغت‏و...پيدا شد.»(14)
بنابراين پرواضح است كتابى آسمانى مانند قرآن، كه خود منشأ پيدايش علم لغت بوده و رسالت اصلى و اساسى آن نيز بر تربيت انسان است، حتما مى‏تواند در ريشه‏يابى الفاظ و معانى واژه‏هاى زبان عربى و بخصوص واژه عربى «تربيت» به ما كمك كند. با توجه به مطالب مزبور، اكنون به ريشه‏يابى مشتقات واژه «تربيت» در قرآن مى‏پردازيم:

با مراجعه به قرآن، به خوبى آشكار مى‏گردد واژه «تربيت» و مشتقات آن از ريشه ثانوى و فرعى «ربو» چندان مورد توجه قرار نگرفته‏اند. در ذيل، مشتقات واژه «تربيت» از ريشه «ربو» در رابطه با انسان را، كه در دو آيه به كار رفته‏اند، بررسى مى‏كنيم:
1. «و قل ربّ ارحمهما كما ربيّانى صغيرا»؛ (اسراء: 29) و بگو: پروردگارا، به پدر و مادرم، كه مرا در كودكى و خردسالى بزرگ كردند، رحم كن.
كلمه صغير در آيه مزبور، به معناى كوچك در مقابل كلمه كبير به معناى بزرگ است. به قرينه كلمه «صغير» در آيه شريفه، مراد از «ربيّانى»(15) بزرگ كردن و رشد و نمو جسمانى فرزند از سوى پدر و مادر است.
2. «الم نربّك فينا وليدا و لبثت فينا من عمرك سنين»؛ (شعراء: 18) آيا ما تو را در كودكى بزرگ نكرديم، در حالى كه چندين سال از عمرت را در بين ما سپرى كردى؟
هنگامى كه حضرت موسى عليه‏السلام به پيامبرى رسيد و در برابر فرعون قيام كرد، فرعون او را شناخت و خطاب به او عبارت فوق را بيان كرد. در اين آيه نيز به قرينه لفظ «وليد»، كه به معناى «طفل تازه تولد يافته» مى‏باشد(16) مراد فرعون آن است كه اى موسى،، تو طفلى در معرض هلاكت بودى و ما تو را از آب گرفتيم و بزرگ كرديم. روشن است كه مقصود فرعون از واژه «الم نربّك» كمال روحى و دينى و اخلاقى حضرت موسى عليه‏السلام نمى‏تواند باشد.
فرعون فاقد كمال روحى و تربيت الهى واخلاقى، چگونه مى‏تواند منشأ كمال روحى و تهذيب اخلاقى و دينى حضرت موسى عليه‏السلام گردد؟
كسى كه خود از هدايت و تربيت برخوردار نيست، چگونه مى‏تواند ديگران را هدايت و تربيت روحى كند؟ «افمن يهدى الى الحق احقّ ان يتّبع امّن لا يهدى الاّ ان يهدّى»؛ (يونس: 35) آيا آن‏كه خلق را به راه حق رهبرى مى‏كند سزاوارتر به پى‏روى است، يا آن‏كه هدايت نمى‏كند، مگر اين‏كه خود هدايت شود؟
حاصل اين‏كه با توجه به قراين و شواهد فوق، كلمه «تربيت» از ريشه ثانوى «ربو» در مورد انسان به معناى «تربيت بدنى و رشد و نمو جسمانى مترّبى» است.
پس از اين بررسى قرآنى، اكنون نگاهى اجمالى به مقدار كاربرد مشتقات واژه «تربيت» از ريشه «ربو» در ادعيه معصومان عليهم‏السلام ، كه «قرآن صاعد» نام گرفته‏اند، خواهيم داشت.
1. «الهى ربّيتني في نعمك و احسانك صغيرا و نوّهت باسمى كبيرا»؛(17)
خدايا، مرا در نعمت‏ها و احسان‏هايت در هنگام كوچكى و خردسالى، بزرگ و تربيت كردى و در هنگام بزرگى نيز اسم مرا به عظمت ياد نمودى.
2. «ربّ لى صغيرهم»؛(18)
(خدايا) فرزندان كوچك را براى من تربيت و بزرگ كن.
3. «اللّهمَّ انَّك خلقتني سويّا و ربيّتني صغيرا»؛(19)
اى خدا، تو مرا به طور متعادل خلق كردى و در زمان خردسالى تربيت و بزرگ نمودى.
از شواهد صريح مزبور، آشكار مى‏گردد كه در ادعيه نيز همانند قرآن، به خاطر وجود قراين لفظى مثل كلمه «صغير»، «تربيت» از ريشه «ربو» به معناى زيادت و افزايش جسمانى و بزرگ كردن متربّى است، البته روشن است كه لزومى ندارد در همه موارد كلمه صغير در كنار مشتقات «ربو» موجود باشد تا افاده‏كننده معناى مذكور باشد بلكه ممكن است قرينه‏هاى لبى و لفظى ديگرى در صدر و يا ذيل كلام وجود داشته باشند.

برخلاف واژه «تربيت» و مشتقات آن از ريشه ثانوى و فرعى «ربو» كه در متون اسلامى مثل قرآن و ادعيه به طور محدود استعمال شده‏اند، واژه «تربيت» از ريشه اصلى و اوّلى «ربب» و مشتقات آن مانند «ربّ»، «ربوبيت»، «مربوب» در قرآن و ادعيه به طور فراوان به كار رفته است؛ به گونه‏اى كه مشتقات اين واژه از ريشه «ربب» بخصوص كلمه «ربّ» از نظر كثرت استعمال در قرآن و ادعيه كم‏نظير است.(20) كثرت استعمال مشتقات ريشه «ربب» به حدّى است كه كم‏تر آيه و جمله‏اى از ادعيه را مى‏توان يافت كه يكى از مشتقات «ربّ» در آن به كار نرفته باشد.
در قرآن، علاوه بر واژه «ربّ»، برخى ديگر از مشتقات ماده «ربب» مثل «ربيّون» و «ربّانيون»، كه مرتبط با مباحث تربيتى و در اصطلاح، به معناى مربيان و متربيّان است نيز به كار رفته است.
به دليل آن‏كه دو ركن اساسى تربيت استادوشاگرد يامربّى‏ومتربّى هستند، برخى آيات مربوط به اين دو واژه ذكر مى‏شود:
ـ «و كايّن من نبىٍّ قاتل معه ربّيون كثيرٌ فما وهنوا لما اصابهم فى سبيل‏الله و ما ضعفواومااستكانوا و اللّه يحبُّ الصابرين».(آل‏عمران:146)
چه بسيار پيامبرانى كه مردان الهى فراوانى به همراه آنان جنگ كردند. آن‏ها هيچ‏گاه دربرابرآنچه در راه خدا به آنان مى‏رسيد، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسليم ندادند) و خداوند صابران را دوست دارد.
«رِبيّون» در آيه مزبور جمع «رِبّى» است و «ربّى» دراصل، از واژه رِبّه» بر وزن «فِعله» مصدر نوعى است كه با اضافه شدن ياء نسبت، تاء آن حذف شده است.
«ربيّون» در اصطلاح تربيتى، به معناى متربيّان و شاگردانى است كه تحت نوع خاصى از تربيت الهى انبياء عليهم‏السلام قرار گرفته‏اند.(21)
ـ «انّا انزلنا التورية فيها هدىً و نور يحكم بها النبيّون الذين اسلموا للذّين هادوا و الربانيّون والاحبار بما استحفظوا من كتاب الله و كانوا عليه شهداء»؛ (مائده: 44)
ما تورات را نازل كرديم، در حالى كه در آن، هدايت و نور بود و پيامبران كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند، با آن براى يهود حكم مى‏كردند و همچنين علما و دانشمندان با اين كتاب كه به آن‏ها سپرده شده و بر آن گواه بودند، داورى مى‏نمودند.
«ربّانيون» در اين آيه، جمع «ربّانى» است. واژه «ربّانى» منسوب به «ربّان» است، و او كسى است كه وظيفه‏اش تربيت ثابت و بادوام است و در اصطلاح تربيتى «ربّانى» به معناى مربّى است. و «ربّانى» به همين معنا در حديثى از اميرمؤمنان امام على عليه‏السلام به كار رفته است؛ آن‏جا كه فرموده‏اند: «أنا ربّانىّ هذه الامّة»؛(22) من مربّى اين امّت (امت اسلام) هستم. و چون استاد و مربّى نسبت به متربّى بايد از مراتب بالاترى از تربيت برخوردار باشد تا بتواند در او اثر بگذارد، از اين‏رو، انتساب به «ربّ» در واژه «ربّانى» به دليل اضافه شدن الف و نون در آن شديدتر است.(23)
علاوه بر قرآن، همان‏گونه كه گفته شد ـ در ادعيه نيز مشتقات واژه «تربيت» از ريشه «ربب» فراوان آمده است كه به چند نمونه آن اشاره مى‏گردد:
امام على عليه‏السلام در دعاى شريف كميل، كه يكى از گنجينه‏ها و معادن تربيت اسلامى و قرآنى است، فراوان واژه «ربّ» و مشتقات آن را به كار برده‏اند:
«يا الهى و سيّدى و ربّى، اتراك معذّبى بنارك بعد توحيدكَ.... و بعد صدق اعترافى و دعائى خاضعا لربوبيّتك.»(24)
امام سجاد عليه‏السلام در صحيفه سجاديه، كه مظهر بارز قرآن صاعد و به «اخت القرآن» مشهور مى‏باشد و معارف تربيتى آن به منزله معادن تربيت و انسان‏سازى است نيز فراوان واژه «تربيت» از ريشه «ربب» و مشتقات آن را به كار برده‏اند.
براى نمونه، در دعاى امام سجاد عليه‏السلام درباره پناه بردن به خداوند از شر شيطان آمده است:
«اللّهمَّ و اعمم بذلك (الاستعاذه من الشيطان) من شهد لك بالربّوبية... و استظهر بك عليه في معرفة العلوم الربّانية.»(25)
همچنين در دعاى ديگرى از آن حضرت آمده است: «لا يجيرُ يا الهى الاّ ربّ على مربوبٍ.»(26)

پس از بحث درباره ريشه لفظى «تربيت» در لغت و قرآن، مناسب است به اختصار، به معناى «ربّ»(27) در كتاب‏هاى لغت و تفسير قرآن نيز اشاره گردد:
اصلاح و مصلح(28)، خالق(29)، حفظ و مراعات(30)، خضانت(31) تتميم و تمام كردن(32) سيد مطاع(33) صاحب(34) قيّم(35) منعم(36)، سياست و تدبير(37)، مالك مدبّر(38) ولايت و سرپرستى(39) و بيش‏تر از همه مالك(40) و تربيت و مربّى و پروردگار(41) از جمله معانى است كه براى «ربّ» و ريشه «ربب» ذكر شده است.البته لازم به توضيح است كه وجه معنا كردن «ربّ» به «مالك» نيز اين است كه لازمه مالكيت حفاظت و سرپرستى و تربيت مملوك است. به اين مطلب، برخى از كتاب‏هاى تفسير مثل تفسير انوار التنزيل بيضاوى(42) و العروة الوثقى(43) شيخ بهائى تصريح كرده‏اند.
در مقابل معانى فراوان ذكر شده براى واژه «ربّ»، براى «تربيت» از ريشه «ربو» معانى محدود و كم‏ترى مثل تغذيه(44) نشو و نمو(45)، و زيادت و فزونى(46) ذكر گرديده‏اند.
در كتاب التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، آمده است كه وقتى ماده «ربو» در مورد تربيت انسان به كار رود، مراد رشد و نمو و تربيت بدنى، جسمانى و مادى است، برخلاف «تربيت» از ريشه اصلى «ربب» كه به معناى سوق به سمت كمال معنوى است.(47)
حال اگر سؤال شود كه نقل معانى فوق براى واژه ربّ با تربيت چه ارتباطى دارد؟ پاسخ اين است كه همان‏گونه كه صاحب كتاب التحقيق فى كلمات القرآن الكريم و برخى تفسيرهاى ادبى مهم عامّه مثل تفسير بيضاوى(48) و روح المعانى آلوسى(49) گفته‏اند، معناى اصلى «ربّ»، «تربيت» است و تربيت به معناى سوق دادن و رساندن متربّى به سوى كمال است. آلوسى در ذيل تفسير «ربّ العالمين»، پس از ذكر معانى متعدد براى «ربّ» مى‏گويد: قول مشهور اين است كه «رب» به معناى «تربيت» است و سپس از برخى محققان نقل مى‏كند كه «تربيت» معناى حقيقى واژه «ربّ» است و تبادر، علامت حقيقى بودن معناى تربيت براى واژه «ربّ» است، و يكى از بهترين شواهد براى وجود تبادر مذكور، اين است كه تقريبا همه مترجمان قرآن واژه «ربّ» در سوره «حمد» را به طور صفتى به پروردگار معنا كرده‏اند.
با توجه به مطلب مذكور و با توجه به اين نكته كه تربيت انسان مقوله‏اى پيچيده است كه داراى ابعاد، آثار و لوازم فراوانى است، به نظر مى‏رسد معانى متعددى مثل اصلاح، تدبير، حفظ و مراعات، مالكيت، صاحب، ولايت، سرپرستى، تغذيه، رشد و نمو و تتميم كه براى دو ريشه «ربب» و «ربو» نقل شده است از آثار و لوازم تربيت و سوق به سمت كمال هستند.
در ضمن مباحث قبل آشكار شد كه تربيت از ريشه «ربو» كه ناظر به تربيت جسمانى و بدنى انسان است در قرآن بسيار اندك به كار رفته است و در مقابل تربيت از ريشه رَبَب كه ناظر به تربيت و سوق دادن به سوى كمال معنوى است در قرآن فراوان به كار رفته است. حال اگر پرسيده شود چرا چنين است؟ به طور خلاصه پاسخ اين است كه اساسا از ديدگاه مكاتب الهى، خصوصا دين اسلام كه قرآن كتاب آسمانى آن است. تربيت روحى و معنوى انسان در مقايسه با تربيت جسمانى و مادى او اهميت بيش‏ترى دارد.
توضيح اين‏كه از ديدگاه اسلام، انسان داراى دو بُعد عمده جسمانى و روحانى است. قرآن، منبع اصيل اسلام درباره بُعد جسمانى انسان مى‏فرمايد: «و بدأ خلق الانسان من طينٍ»؛ (سجده: 7) و خداوند آفرينش انسان را از خاك آغاز كرد.
در آيه ديگرى، درباره بعد روحى انسان و اهميت آن مى‏فرمايد: «فاذا سوّيته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين»؛ (حجر: 29) پس چون آن عنصر را معتدل بياراستم و در آن از روح خويش دميدم، همه بر او سجده كنيد.
از آيه شريفه مزبور به روشنى استفاده مى‏شود كه اولاً، انسان برخوردار از روح الهى است، و ثانيا همين برخوردارى انسان از روح الهى باعث ارزش و كرامت انسان گشته، به گونه‏اى كه ملائكه در مقابل انسان از سوى خداوند مأمور به سجده مى‏شوند. البته روشن است اين مطلب، كه ارزش و كرامت و هويّت انسان را روح او تشكيل مى‏دهد و اصالت از آن روح انسان است،(50) به معناى آن نيست كه اسلام توجهى به بعد مادى و جسمانى انسان ندارد، اسلام همان‏گونه كه براى صحّت، سلامت و تربيت قواى روحانى و معنوى ـ مثل فكر، عقل، اعتقادات و اخلاقيات ارزش زيادى قايل است، براى صحّت و سلامت و تربيت قواى مادى و جسمانى نيز ارزش قايل است؛ زيرا روح و جسم در يكديگر تأثير متقابل دارند و به قول مشهور، عقل سالم در بدن سالم است.
ولى با اين همه، ترديدى نيست كه امور روحانى مثل لبّ و عقل حقيقت و اصل انسان را تشكيل مى‏دهند.(51) و جسم و بدن در مقايسه با عقل و روح، امرى طفيلى و تبعى است كه به تبع سلامت بُعد روحانى و معنوى سلامت و صحت بُعد جسمانى نيز داراى ارزش و اعتبار مى‏گردد. بنابراين، صحّت و سلامت و تربيت بعد جسمانى نيز بايد مقدّمه و زمينه‏اى براى تعالى بُعد روحانى و معنوى انسان باشد؛ همان‏گونه كه اين مطلب از اين جمله دعاى كميل از اميرمؤمنان نيز استفاده مى‏شود كه فرموده‏اند: «قوّ على خدمتك جوارحى.» اى خدا جوارج و اعضاى بدن مرا در راه خدمت خودت نيرومند كن.
در پايان ناگفته نماند كه اگر گفته شود «تربيت» از ريشه «ربب» به معناى سوق دادن متربى به سوى كمال، بخصوص كمال معنوى، است در اين‏كه مراد و منظور از اين كمال معنوى چيست، براساس مكاتب تربيتى گوناگون و از جمله مكتب تربيتى اسلام، مفهوم و مصداق «كمال»(52) تعريف و مظاهر متفاوتى دارد؛ مثلاً، چون در اسلام ما معتقد هستيم خداوند كمال مطلق است، بنابراين، هدف غايى تربيت در اسلام سوق دادن متربى به سوى خداوند به عنوان كمال مطلق و قرب به سوى اوست. تا اين‏كه با متصف شدن انسان به اوصاف ربوبى و خداگونه شدن، شايستگى خلافت و جانشينى خداوند در روى زمين را كسب نمايد.

از مجموع مباحث مطرح شده، نكات ذيل را به طور خلاصه مى‏توان نتيجه گرفت:
1. از كلمات لغويان استفاده مى‏شود كه واژه «تربيت» با دو ريشه لفظى «ربب» و «ربو» مرتبط است.
2. رابطه مزبور را با استناد به برخى قواعد علم صرف و شواهد متعدد مى‏توان اين‏گونه تبيين كرد كه از دو ريشه لفظى مذكور، «ربب» ريشه اصلى و «ربو» ريشه فرعى براى واژه «تربيت» است. دليل اصلى پيدايش ريشه فرعى «ربو» از بين بردن سنگينى تلفظ در فعل «ربّب» و ايجاد سهولت تلفظ از طريق تبديل آن به «ربّى» است. (ربّب كربّى يربّى تربية)
3. تغييرات لغوى و لفظى مزبور داراى پيامد معنايى خاص است؛ زيرا «تربيت» از ريشه اولى «ربب» به معناى سوق به سوى كمال معنوى، روحى و دينى است، ولى «تربيت» از ريشه «ربو» به معناى سوق به سوى كمال و پرورش مادى و جسمانى مى‏باشد.
4. گرچه از نظر اسلام، جسم و روح هر دو مهم هستند و از اين‏رو، تربيت و سوق به سوى كمال مادى و روحى، هر دو لازم و داراى ارزش و اهميت مى‏باشند، ولى چون روح انسان هويّت او را تشكيل مى‏دهد و به همين دليل در مقايسه با جسم و بدن داراى ارزش و اهميت بيش‏ترى است، بدين‏روى، تربيت روحى و معنوى انسان نيز از نظر اسلام داراى ارزش و اهميت بيش‏ترى است.
همين نكته موجب شده است در قرآن به عنوان منبع اصيل اسلام، «تربيت» از ريشه «ربب»، كه ناظر به تربيت روحى و دينى است، در مقايسه با تربيت از ريشه «ربو» كه به معناى بزرگ كردن و تربيت جسمانى است بيش‏تر مورد توجه و كاربرد قرار گيرد.

با توجه به مباحث مطرح شده در اين مقاله، و به منظور مترتب شدن ثمره عملى و كاربردى بر مطالب نظرى طرح شده پيشنهاد ذيل ارايه مى‏گردد، چون جامعه ما جامعه جوانى است و طبيعتا به ورزش براى حفظ سلامت و دست‏يابى به نشاط و تفريح اهميت زيادى مى‏دهند و اين امر در صورت همراهى آن با ديگر نيازهاى تربيتى انسان مثل تربيت دينى، اخلاقى و معنوى امرى نيكو و شايسته و بلكه لازم است. اما از سوى ديگر، روشن است كه تقويت قواى روحانى و معنوى، بخصوص در دوره جوانى كه دوره مهم شكل‏پذيرى شخصيت است، از طريق پرداختن به مسائل عقيدتى و اخلاقى كه از اهميت اساسى برخوردار است محقق مى‏شود؛ زيرا همان‏گونه كه گذشت هويّت و حقيقت انسان را روح و تعالى معنوى و اخلاقى او تشكيل مى‏دهد. بدين روى، به همه دست‏اندركاران ورزش جامعه اسلامى توصيه مى‏گردد كه در كنار توجه به مسائل تربيت بدنى جوانان، حتما براى پرورش و تربيت روحى و دينى و اخلاقى آنان نيز به طور جدّى برنامه‏ريزى كنند؛ زيرا روشن است كه يك ورزش‏كار متخلّق به اخلاق و برخوردار از تربيت دينى و معنوى در صحنه‏هاى ورزشى كه روز به روز مسايل معنوى و اخلاقى در آن‏ها كم‏رنگ‏تر مى‏گردد الگويى ارزشمند و موجب افتخار است و در مقابل يك جوان ورزش‏كار فاقد تربيت روحى و دينى مايه ننگ و آبروريزى جامعه است.
بنابراين، براى ارتقاى دقيق و عميق تربيت دينى و مذهبى جوانان در باشگاه‏هاى و ورزش‏گاه‏ها، به متولّيان تربيت بدنى توصيه مى‏شود با همكارى حوزه‏هاى علميه و كمك گرفتن از طلاب جوان علاقه‏مند به ورزش، زمينه گسترش و تعميق تربيت روحى و دينى جوانان ورزش‏كار را بيش از پيش فراهم سازند. تا بدين طريق با استحكام پايه‏هاى عقيدتى و فكرى ورزش‏كاران از آسيب‏هاى عقيدتى و اخلاقى و روحى، كه به شدت نسل جوان و از جمله نسل جوان ورزش‏كار را بعضا تهديد مى‏كند، پيشگيرى شود.